Zorgt ‘fitgirl’-hype voor een nieuwe eetstoornis?

Men neme een boterham besmeerd met een fijne laag roomboter. Leg daarop een paar plakken volvette Goudse kaas en zet er een beker melk naast. De afgelopen eeuwen vormde dit stilleven een Hollands ontbijt of lunch.

Tot in de jaren zeventig de boter werd vervangen voor halvarine, want daar werd je minder dik van. De overheid waarschuwde voor de gevaren van vet, met campagnes van het Voedingscentrum en de Hartstichting. Mager was in de mode en magere producten gezonder. Dik zijn was uit den boze. In de decennia daarna volgden voedselhypes elkaar snel op en wisselden vetarme diëten elkaar af. Tegenwoordig is een beetje dieet een ingewikkelde puzzel van verboden voedselgroepen. Laat die boterham staan, was een paar jaar geleden het advies van bestsellerauteur en arts Kris Verburgh. Hij verkocht meer dan 350 duizend exemplaren van De Voedselzandloper.

Eetstoornis

Gewoon eten is een gecompliceerde zaak geworden, niet alleen voor volwassenen, maar ook voor jongeren. Op een socialmediaplatform als Instagram is het leven te zien van prachtige meisjes – fitgirls – die foto’s van zichzelf tonen: sportend en etend. Ze geven adviezen, tellen geen calorieën, maar doen aan clean eating: verse en onbewerkte voedingsmiddelen. Ze laten pasta’s en koolhydraatrijke producten staan. Bannen suiker uit, want dat veroorzaakt alzheimer, hart- en vaatziekten en diabetes. En dan wordt het best ingewikkeld, want suikers zitten overal in: ook in tomaten, bijvoorbeeld. Mag je die dan ook niet meer eten? Als je dagelijks niet uit de sportschool bent te slaan omdat je toch ook gespierd wilt zijn en af en toe een tomaat eet, ben je toch gewoon gezond bezig? Maar wat als je nooit meer uit eten wilt omdat je geen idee hebt wat je in een restaurant binnenkrijgt, ben je dan doorgeslagen?

Volgens de Amerikaanse arts Steven Bratman (61) heb je dan een gerede kans een eetstoornis te ontwikkelen. Hij weet als ervaringsdeskundige waarover hij het heeft. Eind jaren zeventig werkte hij als kok in een vegetarische leefgemeenschap in New York. Zijn maaltijden bestonden uit granen, bonen, groente, zaden, noten en fruit. Op dat voedsel zat wel een restrictie: het moest uit zijn directe omgeving komen. Suiker, koffie, zuivel en alcohol deed hij in de ban. Met leedwezen keek hij naar de losers die hun tanden in een hamburger zetten. Zelf kauwde hij elke hap minstens vijftig keer. Hij zonderde zich af, in de kroeg had hij niks te zoeken.

In 1997 schreef hij, inmiddels afgestudeerd als huisarts en weer normaal etend, een essay over zijn gedrag en introduceerde de term orthorexia nervosa (orthos betekent in het Grieks juist, orexis eetlust en nervosa van psychische aard), als het zusje van eetstoornis anorexia nervosa. Orthorecten eten in tegenstelling tot anorecten wél, maar sluiten bepaalde voedselgroepen meer en meer uit, vaak tot in het extreme. Hij meldt dat het hem jaren kostte weer zorgeloos te eten. Op zijn website geeft hij advies aan betrokkenen die de weg zijn kwijtgeraakt door dieettrends die, mede door de invloed van social media, elkaar tegenwoordig snel opvolgen.

Compleet doorgeslagen

Hoe ziet het leefpatroon van iemand eruit die geobsedeerd is door gezond leven? ‘Ik sloeg compleet door’, zegt rechtenstudent Lisa (22). ‘In mijn hoofd zat een lijst van verboden voedingsmiddelen. Een banaan at ik niet meer vanwege de suikers, ergens een broodje eten was uitgesloten, want dan wist ik niet wat ik binnenkreeg.’ De controle op haar voeding werd een dagtaak. Wat ze nog wel at, waren producten die bekend staan als superfoods: het eiwitrijke quinoa, chiazaad vanwege de omega-3-vetten, noten om dezelfde reden en boekweit, want die bevat geen gluten. Zuivel at ze nauwelijks, koolhydraten stonden net als verzadigde vetten op de verboden lijst. Dagelijks ging ze naar de sportschool. Desondanks voelde ze zich beroerd. Haar conditie ging achteruit, haar nieren werkten niet meer goed. Toch was het voor haar omgeving moeilijk te zien dat ze ziek was, ze at toch alleen maar gezonde dingen?

Lisa zocht hulp. Op het digitale jongerenplatform Mindshakes deed ze verslag van haar ziekte. Ze wilde meisjes informeren over hoe haar orthorexia uitmondde in anorexia: de scheidslijn tussen die twee is volgens haar erg dun. Ze verwijst naar het nieuwe schoonheidsideaal: strong is the new skinny, waarbij gezond eten en trainen hand in hand gaan. ‘Kijk op Instagram naar die fitgirls die zich kapot trainen in de sportschool om een sixpack te ontwikkelen. Een sixpack voor een vrouw! Het is nooit genoeg.’

Auteur Jet van Nieuwkerk (27) ervoer tien jaar geleden wat een superstreng sport- en eetschema met haar deed. Niet dat ze zichzelf uithongerde, maar ze was wel 24 uur per dag bezig met gezond leven. Op een dag besloot ze open kaart te spelen tegenover haar vriendinnen. ‘Ik geloof dat ik een probleem heb’, zei ze. Met behulp van een coach ontdekte ze dat de wereld niet verging als ze iets ongezonds at. Toch kostte het haar veel tijd eroverheen te komen. Ze moest opnieuw leren met eten om te gaan en op haar lichaam te vertrouwen: luisteren naar wanneer ze écht honger had, en niet omdat een schema iets voorschreef. Omdat de voedings- en sporttips op internet elkaar nogal tegenspreken, is ze onlangs voorlichting gaan geven op scholen. Ze is ervan overtuigd dat het in haar geval om een eetstoornis ging. ‘O ja, voor de volle honderd procent.’

‘Ongezond gezond eetgedrag’

Orthorexia is echter geen erkende eetstoornis en staat niet vermeld in het Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5) dat door hulpverleners wordt gebruikt. Waar Lisa en Jet aan leden, verschilt niet veel met Steven Bratmans excentrieke eetgedrag van de jaren zeventig. Bratman deed in 2015 samen met de Amerikaanse hoogleraar neuropsychologie Thomas Dunn (46), verbonden aan Colorado University, literatuuronderzoek naar orthorexia. ‘Ik zag patiënten lijden onder hun ongezond gezonde eetgedrag’, laat Dunn per mail weten, ‘en ontdekte dat er amper research naar is gedaan’.

Zijn literatuuronderzoek was een eerste stap. Meer studie is volgens hem noodzakelijk: ‘Deze tijd vraagt om een speciale aanpak, anders dan behandeling van mensen met anorexia of boulimia. Dunn is gespecialiseerd in eetstoornissen. De gezondheidshypes van de afgelopen jaren fascineren hem. Op de vraag om hoeveel mensen het gaat die aan orthorexia lijden, schrijft Dunn: ‘Minder dan 1 procent. Dat lijkt misschien weinig, maar vorige week nog is een patiënt van mij eraan gestorven. Als iemand niet meer in staat is door zijn eetpatroon vriendschappen te onderhouden, naar school te gaan, een baan te hebben en de hele dag zijn eigen eten meezeult, is er toch echt iets aan de hand. Mensen met eetstoornissen zijn competitief. Het is tegenwoordig heel makkelijk de strijd aan te gaan met duizenden mensen op socialmediaplatforms.’

Fitgirls

Jenny Alvares van Nee (24) was zo’n voorbeeldmeisje. Ze wordt op Instagram door meer dan 63 duizend mensen gevolgd. Tot voor kort liet ze dagelijks foto’s van zichzelf zien – sportend en etend. In juli 2016 gooide ze het roer om met een blog: ‘Want het leven is zoveel meer dan gezond eten’. Haar leven als een fitgirl ging haar tegenstaan. Op een gegeven moment vond ze zichzelf eigenlijk asociaal, alleen nog maar bezig met uiterlijkheden. Ze benadrukt het effect dat Facebook en Instagram hebben op jonge meisjes: ‘Vroeger zag je het leven van beroemdheden alleen in de bladen en op tv.’

Dat een fitgirl makkelijk kan uitgroeien tot een beroemdheid, zie je aan fitnessmodel Jen Selter. Ze heeft op Instagram tien miljoen volgers, meer dan de acht miljoen van Madonna. Alvares van Nee: ‘Dat zogenaamde gewone leven van fitgirls is continu te zien, ze zijn makkelijk benaderbaar, maar eigenlijk zijn die foto’s een collectie van ‘best gelukte’ momentopnamen.’

Niet bij iedereen viel haar blog in goede aarde. ‘Mensen ontvolgen mij nu als ik een geglazuurde bagel op Instagram zet omdat die niet healthy is. Voor mij is gezondheid een veel breder begrip en daar hoort ook af en toe een zak friet bij, maar helaas wordt dat niet altijd begrepen.’ Of ze aan orthorexia leed? ‘Ik zat wel in de buurt.’

‘Voorzichtig met cijfers’

Eric van Furth (58) is bijzonder hoogleraar eetstoornissen (verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum en de instelling GGZ Rivierduinen Eetstoornissen Ursula). Sinds een jaar of tien wordt hij geregeld gevraagd over orthorexia lezingen te geven. Of het hier om een eetstoornis gaat, betwijfelt hij. ‘Er is geen onderzoek naar gedaan.’ Daarnaast moet je volgens hem voorzichtig zijn met cijfers.

Toch komt er wel een onderzoek van het LUMC, vertelt hij. Voordat daarmee kan worden begonnen, moet er eerst een vragenlijst worden opgesteld waarmee orthorexia kan worden gedefinieerd. Die is er nog niet, en dat zal volgens de hoogleraar geruime tijd in beslag nemen. Er wordt nu een onderzoeksgroep vrijgemaakt die de lijst gaat ontwikkelen, pas daarna kan verder onderzoek worden verricht. De behoefte aan meer informatie is groot. Toen zijn centrum de website Proud2bme in het leven riep, waar jongeren informatie kunnen krijgen over eetproblemen, anorexia, boulimia, gezond eten, lifestyle en zelfacceptatie, kreeg die al snel 2,1 miljoen unieke bezoekers per jaar.

Jarenlang was obesitas het aandachtspunt, dat lijkt nu te verschuiven. Kennisorganisatie TNO maakte onlangs bekend dat een nieuwe richtlijn ondervoeding wordt opgesteld; om ondergewicht en ondervoeding te voorkomen. Daarmee kunnen gezondheidswerkers aan de slag. En er gebeurt meer: de GGZ heeft kortgeleden een chatlijn geopend.

Lisa besteedde meer dan zes jaar aan haar gezond ongezonde levensstijl: ‘2.190 dagen’, zegt ze. Ze is blij met de aandacht voor orthorexia. Die aandoening heeft haar op een achterstand gezet; haar medestudenten zijn minstens vier jaar jonger. Op Instagram is ze niet meer te vinden, haar instellingen op Facebook heeft ze veranderd. Informatie over diëten gaat nu aan haar voorbij. Pas onlangs is ze genezen verklaard.